भारत अमेरिका संबंध: बदलत्या जागतिक राजकारणाची नवी दिशा

भारत अमेरिका संबंध

जागतिक राजकारणात अनेक वर्षांपासून अमेरिका ही एक प्रमुख महाशक्ती म्हणून ओळखली जात होती. मात्र, अलिकडच्या काळात जागतिक समीकरणे वेगाने बदलत आहेत. याच पार्श्वभूमीवर अमेरिकेचे माजी अध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांनी शांघाईमधील एका बैठकीनंतर एक महत्त्वपूर्ण विधान केले आहे, “मला वाटते आपण भारत आणि रशियाला गमावले आहे” (I think we lost India and Russia). ट्रम्प यांचे हे विधान केवळ एक राजकीय टिप्पणी नसून, ते बदलत्या जागतिक व्यवस्थेचे आणि भारत अमेरिका संबंध यांच्यातील गुंतागुंतीचे एक मोठे संकेत आहे. यातून भारत आता कोणत्याही एका गटाचा भाग नसून, तो स्वतंत्रपणे आपली भूमिका बजावत आहे, हे स्पष्ट होते.

ट्रम्प यांच्या विधानाची सत्यता समजून घेण्यासाठी आपल्याला भारत आणि रशिया यांच्यातील संबंधांचा इतिहास समजून घ्यावा लागेल. भारत आणि रशिया यांच्यात अनेक दशकांपासून मैत्रीपूर्ण संबंध आहेत. विशेषतः, संरक्षण आणि ऊर्जा क्षेत्रात भारताचा रशिया हा एक विश्वासार्ह आणि जुना भागीदार आहे. शीतयुद्धाच्या काळातही भारताने रशियासोबतचे आपले संबंध कायम ठेवले होते. अनेक मोठी संरक्षण उपकरणे आणि तंत्रज्ञान भारत रशियाकडून आयात करतो. त्यामुळे, कोणत्याही आंतरराष्ट्रीय दबावाखाली भारत रशियासोबतचे आपले संबंध तोडणार नाही. हा संबंध भारताच्या परराष्ट्र धोरणाचा एक महत्त्वाचा भाग आहे, ज्यामुळे भारत अमेरिका संबंध हे रशियाला वगळून पाहिले जाऊ शकत नाहीत.

गेल्या काही वर्षांत, भारत अमेरिका संबंध खूप मजबूत झाले आहेत. दोन्ही देशांमध्ये अनेक मोठे संरक्षण करार झाले आहेत. ‘क्वाड’ (Quad) सारख्या गटांमध्ये भारत आणि अमेरिका एकत्र काम करत आहेत, ज्याचा उद्देश इंडो-पॅसिफिक क्षेत्रात शांतता आणि स्थिरता राखणे आहे. पण, या मैत्रीचा अर्थ असा नाही की भारत अमेरिकेचा एक ‘अधीन’ देश बनला आहे. भारताचे परराष्ट्र धोरण नेहमीच स्वतंत्र आणि स्वायत्त राहिले आहे. भारत कोणत्याही एका गटाचा भाग न होता, सर्वांशी चांगले संबंध ठेवण्याचे धोरण राबवत आहे. रशिया-युक्रेन युद्धानंतरही भारताने रशियाकडून मोठ्या प्रमाणात तेल खरेदी करणे सुरूच ठेवले, ज्यामुळे अमेरिकेला भारताच्या भूमिकेवर प्रश्नचिन्ह उभे करावे लागले. यातूनच भारत अमेरिका संबंध किती गुंतागुंतीचे आहेत, हे दिसून येते.

डोनाल्ड ट्रम्प यांच्या ‘अमेरिका फर्स्ट’ या धोरणामुळे जागतिक राजकारण अनेक प्रकारे प्रभावित झाले. त्यांनी अनेक देशांवर व्यापारविषयक निर्बंध लादले आणि मैत्रीला केवळ आर्थिक लाभांच्या दृष्टीने पाहिले. या धोरणामुळे अनेक देशांना, भारतालाही, हे जाणवले की ते केवळ अमेरिकेवर अवलंबून राहू शकत नाहीत. त्यांना आपले हितसंबंध जपण्यासाठी इतर देशांशीही संबंध वाढवणे आवश्यक आहे. याच धोरणामुळे भारत अमेरिका संबंध हे केवळ आर्थिक नसून, ते धोरणात्मक आणि राजनैतिकही बनले आहेत.

ट्रम्प यांनी ज्या शांघाई बैठकीचा उल्लेख केला, ती बहुधा शांघाई सहकार्य संघटना (Shanghai Cooperation Organisation – SCO) किंवा ब्रिक्स (BRICS) देशांची बैठक असावी. या दोन्ही संघटना अमेरिकेच्या नेतृत्वाखालील पाश्चिमात्य गटांना एक पर्याय म्हणून पाहिल्या जातात. भारत या दोन्ही संघटनांचा एक महत्त्वाचा सदस्य आहे. या संघटनांमधील भारताचा सक्रिय सहभाग दाखवून देतो की, भारत आता एकाच महासत्तेवर अवलंबून न राहता, बहु-ध्रुवीय (multi-polar) जगाची निर्मिती करण्यास मदत करत आहे. हीच गोष्ट भारत अमेरिका संबंध यांमधील बदल दर्शवते, कारण भारत आता स्वतःची स्वतंत्र ओळख निर्माण करत आहे.

भारत अमेरिका संबंध आणि भारत-रशिया संबंधांमधील सर्वात मोठा आणि महत्त्वाचा दुवा संरक्षण क्षेत्रातील आहे. या संदर्भात, रशियाकडून भारताने खरेदी केलेली S-400 क्षेपणास्त्र प्रणाली खूप महत्त्वाची ठरते. अमेरिकेने ‘CAATSA’ (Countering America’s Adversaries Through Sanctions Act) कायद्यांतर्गत रशियाकडून संरक्षण उपकरणे खरेदी करणाऱ्या देशांवर निर्बंध घालण्याची धमकी दिली होती. अमेरिकेने भारतावर दबाव आणण्याचा प्रयत्न केला, पण भारताने आपल्या राष्ट्रीय सुरक्षेला प्राधान्य देत हा करार पूर्ण केला. यावरून भारताने कोणत्याही बाह्य दबावापुढे न झुकता, आपली स्वतंत्र भूमिका कायम ठेवली आहे हे स्पष्ट होते. हा निर्णयच दर्शवतो की भारत अमेरिका संबंध हे केवळ एका बाजूला झुकलेले नाहीत.

ट्रम्प यांचे विधान ‘भारताला गमावले’ असे असले, तरी ते सत्य नाही. भारताने अमेरिकेला ‘गमावले’ नाही, तर भारताने स्वतःची स्वतंत्र वाट निवडली आहे. भारत आता एक जागतिक महासत्ता म्हणून उदयास येत आहे, जो आपल्या राष्ट्रीय हिताला प्राधान्य देतो. भारताचे परराष्ट्र धोरण हे अमेरिका, रशिया, युरोप आणि आशियातील इतर देशांशी संतुलित संबंध ठेवण्यावर आधारित आहे. ट्रम्प यांच्या या विधानामुळे भारत अमेरिका संबंध संपुष्टात आले नाहीत, तर ते फक्त अधिक परिपक्व आणि वास्तववादी बनले आहेत.

Follow Us On

Instagram :

https://www.instagram.com/policernews

X Account :

Tweets by PolicerNews

Read Also

जीएसटी कर सुधारणा: परदेशी ब्रँड्सची चिंता वाढली