पुणे, महाराष्ट्र: पुणे जिल्ह्यातील शिरूर तालुक्यात बिबट्या आणि मानवामधील संघर्ष आता एका नव्या आणि धक्कादायक वळणावर पोहोचला आहे. बिबट्यांच्या वाढत्या हल्ल्यांमुळे त्रस्त झालेल्या गावकऱ्यांनी आपल्या आणि कुटुंबाच्या संरक्षणासाठी एक अनोखा, पण तितकाच धोकादायक उपाय शोधला आहे: गळ्याभोवती खिळेरी पट्टे घालणे. जांबूत, गणेगाव-खालसा, विठ्ठलवाडी, आरणगाव आणि निमगाव म्हाळुंगी यांसारख्या गावांमध्ये बिबट्यांचा वावर वाढल्याने येथील नागरिक अक्षरशः दहशतीखाली जगत आहेत. या गंभीर परिस्थितीवर मात करण्यासाठी, विशेषतः शेळ्या-मेंढ्या चारणाऱ्या मेंढपाळांनी, शेतात काम करणाऱ्या शेतकऱ्यांनी आणि अगदी शाळकरी मुलांनीही गळ्यात लोखंडी खिळे असलेले पट्टे घालण्यास सुरुवात केली आहे, ज्यामुळे बिबट्यांच्या हल्ल्यातून बचाव करता येईल असा त्यांचा विश्वास आहे.
बिबट्या हल्ल्यांचे वाढते प्रमाण: दहशतीखाली शिरूर
शिरूर तालुका हा भौगोलिकदृष्ट्या डोंगर आणि वनक्षेत्राने वेढलेला असल्यामुळे येथे वन्यप्राण्यांचा वावर नेहमीच राहिला आहे. मात्र, गेल्या काही वर्षांपासून मानवी वस्ती आणि शेतीक्षेत्रात बिबट्यांचा वावर लक्षणीयरीत्या वाढला आहे. उसाची शेती बिबट्यांना लपण्यासाठी उत्तम निवारा पुरवते, तर मोकाट कुत्री आणि पाळीव प्राणी त्यांच्यासाठी सहजसाध्य भक्ष्य बनले आहेत. यामुळे बिबट्या आता मानवी वस्त्यांच्या अगदी जवळपर्यंत पोहोचले आहेत आणि अनेकदा माणसांवरही हल्ले करत आहेत. रात्रीच्या वेळी तर सोडाच, दिवसाढवळ्याही बिबट्या दिसण्याचे प्रकार वाढले आहेत. यामुळे गावांमध्ये एक प्रकारची भीती आणि अस्वस्थता पसरली आहे. मेंढपाळांच्या शेळ्या-मेंढ्यांवर, शेतकऱ्यांच्या पाळीव जनावरांवर बिबट्या हल्ले करत आहेत आणि यात अनेकदा मनुष्यहानीही झाली आहे.
या वाढत्या हल्ल्यांमुळे, विशेषतः ज्यांना रोज रानावनात किंवा शेतात जावे लागते, अशा मेंढपाळांना आणि शेतकऱ्यांना आपल्या जीवनाची शाश्वती वाटत नाही. जीव वाचवण्यासाठी आणि आपल्या कुटुंबाचे रक्षण करण्यासाठी ते आता स्वसंरक्षणाचे मार्ग शोधत आहेत.
खिळेरी पट्ट्यांची कल्पना: गरजेतून आलेला उपाय
या गंभीर परिस्थितीवर उपाय म्हणून, काही गावकऱ्यांनी “खिळेरी पट्ट्या” (Spiked Collars) वापरण्याची कल्पना प्रत्यक्षात आणली आहे. हे पट्टे साधारणतः जनावरांच्या गळ्यात घातल्या जाणाऱ्या पट्ट्यांसारखेच असतात, परंतु यावर बाहेरच्या बाजूने टोकदार लोखंडी खिळे बसवलेले असतात. बिबट्या जेव्हा हल्ला करतो, तेव्हा तो सहसा गळ्यावर हल्ला करतो. जर हल्ला केलेल्या व्यक्तीच्या गळ्यात खिळेरी पट्टा असेल, तर बिबट्याला गंभीर इजा पोहोचेल आणि तो हल्ला सोडून पळून जाईल, असा विश्वास गावकऱ्यांना वाटतो. या पट्ट्यांमुळे बिबट्याला थेट गळ्यावर पकडणे किंवा चावणे कठीण होते आणि यामुळे व्यक्तीचा जीव वाचू शकतो.
या कल्पनेमागे काही स्थानिक अनुभव आणि वन्यजीव अभ्यासकांचे मतही आहे. अनेक ठिकाणी पाळीव कुत्र्यांना बिबट्यापासून वाचवण्यासाठी असेच खिळेरी पट्टे वापरले जातात. याच धर्तीवर, मानवी संरक्षणासाठीही याचा वापर करता येईल असा विचार गावकऱ्यांनी केला. हे पट्टे स्थानिक लोहार आणि कारागिरांकडून बनवून घेतले जात आहेत. हे पट्टे घालणारे गावकरी सांगतात की, “आमच्याकडे दुसरा पर्याय नाही. वनविभाग बिबट्या पकडण्यासाठी पिंजरे लावतो, पण हल्ले थांबत नाहीत. जीव वाचवण्यासाठी काहीतरी करावेच लागेल.”
कोण वापरत आहेत हे खिळेरी पट्टे आणि का?
हे खिळेरी पट्टे प्रामुख्याने खालील व्यक्तींकडून वापरले जात आहेत:
मेंढपाळ: ज्यांना आपल्या शेळ्या-मेंढ्या चारण्यासाठी रोज डोंगर-दऱ्यांमध्ये जावे लागते, ते बिबट्यांचे सर्वात मोठे लक्ष्य असतात. त्यांच्यासाठी हे पट्टे जीव वाचवणारे ठरत आहेत.
शेतकरी: शेतात काम करताना, विशेषतः ऊस तोडणी किंवा इतर कामांसाठी जाणाऱ्या शेतकऱ्यांना बिबट्यांच्या अचानक हल्ल्याचा धोका असतो.
महिला: लाकूडफाटा गोळा करण्यासाठी किंवा इतर कामांसाठी रानावनात जाणाऱ्या महिलांनाही या पट्ट्यांची गरज भासत आहे.
शाळकरी मुले: अनेकदा लहान मुलेही शाळेत जाताना किंवा खेळताना बिबट्यांच्या हल्ल्याला बळी पडतात. काही पालकांनी आपल्या मुलांच्या संरक्षणासाठीही हे पट्टे वापरण्यास सुरुवात केली आहे, जे परिस्थितीचे गांभीर्य दर्शवते.
मनुष्य-वन्यजीव संघर्ष: मूळ कारणे आणि आव्हाने
शिरूरमधील ही परिस्थिती केवळ बिबट्या हल्ल्यांपुरती मर्यादित नाही, तर तो व्यापक मनुष्य-वन्यजीव संघर्षाचा एक भाग आहे. या संघर्षाची काही प्रमुख कारणे अशी आहेत:
वनक्षेत्राचा ऱ्हास आणि मानवी अतिक्रमण: वाढत्या लोकसंख्येमुळे आणि विकासाच्या नावाखाली वनक्षेत्राची मोठ्या प्रमाणात तोडफोड झाली आहे. यामुळे वन्यप्राण्यांचा नैसर्गिक अधिवास कमी झाला आहे आणि त्यांना अन्नाच्या शोधात मानवी वस्तीमध्ये यावे लागत आहे.
उसाची शेती: शिरूर तालुक्यात उसाचे मोठ्या प्रमाणात उत्पादन घेतले जाते. उसाची उंच आणि दाट शेती बिबट्यांसाठी उत्तम लपण्याची जागा बनली आहे. यामुळे बिबट्या मानवी वस्तीच्या अगदी जवळ राहू शकतात आणि शिकार शोधू शकतात.
भक्ष्याची उपलब्धता: गावांमध्ये मोकाट कुत्री, पाळीव जनावरे आणि इतर छोटे प्राणी बिबट्यांसाठी सहज भक्ष्य उपलब्ध करून देतात, ज्यामुळे त्यांना मानवी वस्तीकडे आकर्षित केले जाते.
जागरूकतेचा अभाव: वन्यप्राण्यांच्या सवयी आणि त्यांच्याशी कसे वागावे याबद्दल अनेकदा गावकऱ्यांमध्ये पुरेशी जागरूकता नसते, ज्यामुळे संघर्षाची शक्यता वाढते.
वन विभागाचे प्रयत्न आणि मर्यादा
वन विभाग बिबट्यांचा धोका कमी करण्यासाठी विविध उपाययोजना करत आहे. यामध्ये बिबट्यांना पकडण्यासाठी पिंजरे लावणे, जनजागृती मोहीम राबवणे, रात्रीच्या वेळी गस्त घालणे आणि हल्ल्यात जखमी झालेल्यांना किंवा मृत झालेल्यांच्या कुटुंबीयांना नुकसानभरपाई देणे यांचा समावेश आहे. मात्र, बिबट्यांची संख्या आणि त्यांचा वाढलेला वावर पाहता, हे प्रयत्न अपुरे पडत असल्याचे गावकऱ्यांचे म्हणणे आहे. एका बिबट्याला पकडल्यानंतर दुसरा बिबट्या लगेच त्या जागेवर येतो, असे अनुभव गावकरी सांगतात. याशिवाय, बिबट्या पकडल्यानंतर त्याला दूरवरच्या जंगलात सोडले जाते, पण तो पुन्हा परत येऊ शकतो अशी भीतीही असते.
वन विभागाच्या अधिकाऱ्यांच्या मते, बिबट्या हा अत्यंत हुशार प्राणी आहे आणि तो मानवी वस्तीत सहज जुळवून घेतो. त्याला पकडणे आणि त्याचा अधिवास बदलणे हे तात्पुरते उपाय ठरू शकतात, पण दीर्घकालीन उपायांसाठी मानवी सवयींमध्ये बदल आणि वनक्षेत्राचे संवर्धन आवश्यक आहे.
पुढील मार्ग: सहअस्तित्व आणि शाश्वत उपाययोजना
शिरूरमधील ही परिस्थिती केवळ गावकऱ्यांच्या धाडसाची कहाणी नाही, तर मानवी-वन्यजीव सहअस्तित्वाच्या गंभीर आव्हानाचे प्रतीक आहे. खिळेरी पट्टे हा एक तात्पुरता आणि धोकादायक उपाय आहे, जो गावकऱ्यांच्या हताशेपोटी स्वीकारला गेला आहे. यावर अधिक शाश्वत उपाययोजना करणे गरजेचे आहे.
दीर्घकालीन उपाय:
वनक्षेत्राचे प्रभावी संवर्धन आणि वाढ.
बिबट्यांच्या नैसर्गिक भक्ष्याची जंगलात उपलब्धता वाढवणे.
शेतकऱ्यांना उसाच्या शेतीऐवजी बिबट्यांसाठी कमी आकर्षक असलेल्या पर्यायी पिकांसाठी प्रोत्साहन देणे.
गावांभोवती संरक्षक भिंती किंवा तारेचे कुंपण घालणे (जिथे शक्य असेल).
गावकऱ्यांमध्ये वन्यजीव संरक्षणाबद्दल आणि बिबट्यांच्या सवयींबद्दल व्यापक जनजागृती करणे.
वन विभागाची मनुष्यबळ आणि संसाधने वाढवून गस्त आणि प्रतिसाद यंत्रणा अधिक मजबूत करणे.
बिबट्या दिसल्यास वन विभागाला त्वरित कळवण्यासाठी एक प्रभावी संपर्क प्रणाली (हेल्पलाइन) तयार करणे.
शाळांमध्ये मुलांना वन्यप्राण्यांपासून सुरक्षित कसे राहावे याबद्दल शिक्षण देणे.
स्थानिक स्वराज्य संस्था, वन विभाग आणि वन्यजीव अभ्यासक यांनी एकत्र येऊन दीर्घकालीन योजना आखणे.
तात्काळ उपाय:
विशेषतः रात्रीच्या वेळी गावकऱ्यांनी गट करून फिरणे.
प्रकाशाचा वापर करणे, कारण बिबट्या प्रकाशापासून दूर राहतो.
जनावरांच्या गोठ्यांमध्ये मजबूत कुंपण घालणे.
मोकाट कुत्र्यांची संख्या नियंत्रणात आणणे.
निष्कर्ष:
पुण्याच्या शिरूर तालुक्यातील गावकऱ्यांनी बिबट्यांच्या हल्ल्यांपासून स्वतःचा बचाव करण्यासाठी खिळेरी पट्ट्यांचा अवलंब करणे, हे त्यांच्या हताशेचे आणि जगण्याच्या संघर्षाचे एक विदारक चित्र आहे. हे दर्शवते की, मानवी वस्ती आणि वन्यजीव यांच्यातील संघर्ष किती तीव्र बनला आहे. हा केवळ एका गावाचा किंवा तालुक्याचा प्रश्न नसून, वनक्षेत्राच्या ऱ्हासामुळे आणि वाढत्या मानवी हस्तक्षेपामुळे उद्भवलेल्या व्यापक समस्येचे प्रतिबिंब आहे.
खिळेरी पट्टे हा तात्पुरता वैयक्तिक उपाय असला तरी, यावर कायमस्वरूपी आणि शाश्वत तोडगा काढण्यासाठी सरकार, वन विभाग, स्थानिक प्रशासन आणि समाजातील सर्व घटकांनी एकत्र येऊन काम करणे अत्यंत आवश्यक आहे. मनुष्य आणि वन्यजीव यांचे सहअस्तित्व केवळ तेव्हाच शक्य आहे, जेव्हा आपण निसर्गाचा आदर करू आणि त्याच्या गरजा समजून घेऊन त्यानुसार आपल्या कृतीत बदल घडवू. शिरूरच्या गावकऱ्यांचा हा संघर्ष आपल्याला या दिशेने विचार करण्यास प्रवृत्त करतो.
Follow Us On
Instagram :
https://www.instagram.com/policernews
X Account :
Read Also
